నేడు ఏ పర్వదినానికైనా చాలామంది ఆచరించేది ఉపవాసం. ఏకాదశి, సంకష్టహర చతుర్థి, అమావాస్య, నాగుల చవితి, మహాశివరాత్రి ఇలా ఏ పర్వం ఉన్నా ఉపవాసం పాటించడం పరిపాటి. ఆయా పర్వదినాలు, తిథుల్లో ఉపవాసం ఉంటే అనంత కోటి పుణ్యఫలాలు లభిస్తాయని విశ్వాసం. అయితే భగవంతుడి దృష్టిలో ఉపవాసం అంటే ఏమిటనే విషయాన్ని అవగతం చేసుకోకుండానే దీన్ని పాటిస్తున్నారు చాలామంది. భగవద్గీతలో శ్రీకృష్ణుడు ‘దేహశుద్ధి, హృదయశుద్ధి యుక్తాహారంతోనే సంభవిస్తాయ’ని బోధించాడు.
శరీరాన్ని కామ వికారాల నుంచి నివృత్తి చేసేది ఉపవాసం. ఇచ్ఛాశక్తిపై నియంత్రణ, శరీరాన్ని, ఆత్మను పరిశుద్ధం చేసుకోవడం అనే మూడు మహదవకాశాలు ఉపవాసంతో కలుగుతాయి. ఆధ్యాత్మికంగా పరిగణిస్తే శరీరానికి కలిగే కోరికలను, అసౌకర్యాలను ఉపవాసం నియంత్రిస్తుంది. ఆధ్యాత్మికశక్తిని గుర్తుచేసి, ఐహిక అంశాల నుంచి విముక్తి కలిగిస్తుంది. అయితే ఉపవాసమనేది ఆత్మకు సంబంధించినదని సిద్ధులు, యోగులు సెలవిస్తారు. ఉపవాసమంటే భోజన ఫలహారాదులు మానేసి కడుపును ఖాళీగా ఉంచుకోవడం కాదు. కడుపును మాడ్చుకోవడం వల్ల ఆరాధించే దేవత మీద ఏకాగ్రత లోపిస్తుంది. ‘విషయా వినివర్తన్తే నిరాహారస్య’ అంటారు. కాలే కడుపుతో దృష్టి దైవం మీద కాకుండా ఎప్పుడు ఆహారం తీసుకుందామా అనే అంశంపై పరిభ్రమిస్తుందంటారు.
శరీరం వివిధరకాల పదార్థాల నిర్మితం. అది రకరకాల విషయ వాంఛలతో ఉంటుంది. శరీరంలోని అజీర్తి, త్రేన్పులు, ఆకలి మందగించడం, తదితర అనారోగ్య లక్షణాల నుంచి బయటపడేసే సాధనం ఉపవాసం. ఔషధాలు అందుబాటులోకి రాని ప్రాచీనకాలంలో వ్యాధుల బారి నుంచి విముక్తి పొందడానికి ఉపవాస ప్రక్రియను ఉపయోగించేవారు. ఆయుర్వేదంలో ఉపవాసం ఓ చికిత్సగా పరిగణిస్తారు. బాహ్య, అంతరశుద్ధి కోసం దీన్ని వినియోగిస్తారు. వారంలో ఏదో ఒకరోజు ఉపవాసానికి కేటాయించడం ఆరోగ్య సూత్రం. దీనివల్ల జీర్ణవ్యవస్థకు కొంత విశ్రాంతి కలిగి, రెట్టింపు ఉత్సాహంతో అది తిరిగి పనిచేయడానికి దోహదం చేస్తుంది. అనేక ఆధునిక ప్రయోగాలు సైతం ఉపవాసం వల్ల కలిగే ప్రయోజనాలను నిరూపిస్తున్నాయి.
ఆధ్యాత్మికపరంగా ఉపవాసానికి అమోఘమైన ప్రాధాన్యం ఉంది. ఉపవాసం అంటే ఆత్మను శుద్ధి చేసుకొని, ఖాళీగా ఉంచుకోవడం. అంటే కామ క్రోధాలు, మద మాత్సర్యాలు, ఆవేశానికి లోనుకాకుండా ఉండటం. మనసులో ఈ వికారాలేవీ లేనప్పుడు ప్రతివ్యక్తిలో దైవాన్ని చూడగలిగే స్థాయికి మనిషి ఎదుగుతాడు. అయితే, ఈ రోజుల్లో చాలామంది భగవంతుడి ముందు కోరికల చిట్టాను ఉంచి, ఉపవాసాన్ని బేరసారాల వారధిగా ఉపయోగిస్తున్నారు. ఫలానా కోరిక సిద్ధిస్తే ఇన్ని రోజులు ఉపవాసం ఉంటానని మొక్కుకుంటూ ఉంటారు. అయితే, ఆధ్యాత్మిక ఉత్కృష్టతకు, మతపరమైన భక్తికి ఉపవాసాన్ని కొలబద్ధగా పరిగణించరాదని మునులు, రుషులు ఏనాడో చెప్పారు. ఉపవాసాన్ని దైవభక్తికి నిదర్శనంగా కాకుండా, భగవంతుని ముందు మాత్రమే రహస్యంగా కొనసాగించాలని వారు సెలవిచ్చారు.
ఉపవాస దీక్షను నియమబద్ధంగా ఆచరించి ముక్తి పొందినవారెందరో మనకు పురాణాల్లో కనిపిస్తారు. రంతిదేవుడు, బలి చక్రవర్తి, శిబి చక్రవర్తి, దధీచి, అంబరీషుడు తదితర విష్ణు భక్తులెందరో శ్రీ మహావిష్ణువును ఆరాధించడానికి అనుసరించిన ప్రక్రియ ఉపవాసం. పరీక్షిత్ మహారాజు ఏడు రోజులు ఉపవాసం ఉండి భాగవతుల పవిత్ర చరిత్రలను శుక మహర్షి ద్వారా చెప్పించుకొని పరమ పద సోపానం పొందాడు. అతనితో పాటు ఎందరో పురాణ పురుషులు ఈ ఉపవాస దీక్షలను ఆచరించి, భగవంతుడి సాక్షాత్కారం పొందారు. దైనందిన జీవితంలో ఉపవాసం అనేది ఒక ఆధ్యాత్మిక, శాస్త్రీయ పరిష్కారం. పలు ప్రయోజనాలున్న ఉపవాస ప్రక్రియను గుర్తించి ఆచరించడం ఆరోగ్యదాయకమే కాదు ఆనందదాయకం కూడా. నేటి ఈ ఉరుకుల పరుగుల జీవితంలో ఉపవాసాన్ని ఆచరణలోకి తెస్తే అది మన ఆరోగ్య జీవనానికి ఉపయుక్తమవుతుంది.