పావర్టీ అనే పదం ‘Pauper’ అనే లాటిన్ పదం నుంచి ఉద్భవించింది.
Pauper అంటే బీడుభూమి లేదా పునరుత్పత్తి చేయలేని పశువు అని అర్థం.
పేదరికం అనే పదానికి ప్రపంచవ్యాప్తంగా ఒక ప్రామాణిక నిర్వచనం లేదు. దేశాన్ని బట్టి, కాలాన్ని బట్టి ప్రజల స్థితిగతులను బట్టి నిర్వచనం మారుతుంది.
పేదరికం అంటే లేమి స్థితి. ఇది ఆర్థిక, సాంఘిక సమస్య.
కనీస అవసరాలను కూడా తీర్చుకోలేనటువంటి స్థితిని పేదరికం అంటారు. అంటే ఆహారం, తాగునీరు, విద్య, వైద్యం, గృహవసతి, వస్ర్తాలు కూడా తీర్చుకోలేనటువంటి స్థితిని పేదరికం అంటారు.
యూఎన్వో ‘మానవ పేదరికం’ అనే నూతన భావనను ప్రవేశపెట్టింది.
నిర్వచనాలు
ఐక్యరాజ్యసమితి (యూఎన్వో): ప్రజలు కనీస అవసరాలతో పాటు ఇతరుల స్వేచ్ఛ, స్వాభిమానం, గౌరవం పొందలేని స్థితిని ‘పేదరికం’ అంటారు.
వరల్డ్ బ్యాంక్: కనీస జీవన ప్రమాణ స్థితిని పొందలేని పరిస్థితిని పేదరికం అంటారు.
హ్యూమన్ డెవలప్మెంట్ రిపోర్ట్ (హెచ్డీఆర్): దీర్ఘకాల ఆరోగ్యవంతమైన జీవనం గడిపేందుకు సౌకర్యాలు కొరవడటం, స్వేచ్ఛ, స్వాభిమానం, ఇతరుల నుంచి గౌరవం కొరవడటాన్ని ‘పేదరికం’ అంటారు.
అమర్త్యసేన్: పేదరికం అనుభవించే వాడి బాధను గుడ్డివాడు సైతం చూడగలడు అని పేర్కొన్నాడు.
ఎంఎస్ స్వామినాథన్: పేదరికం అనే సముద్రంలో మనం ఒక్కరం ఒక దీవిలో సంతోషంగా జీవించలేం అని పేర్కొన్నాడు.
మహాత్మాగాంధీ: పేదలు ఎప్పుడయితే పేదరికం నుంచి బయటపడతారో అప్పుడే నిజమైన స్వాతంత్య్రాన్ని పొందగలరని పేర్కొన్నాడు.
పేదరికం అత్యంత క్రూరమైనది అని మహాత్మాగాంధీ పేర్కొన్నాడు.
గౌతం మాథుర్: భారత ఆర్థిక వ్యవస్థ గాజు తెర ఆర్థిక వ్యవస్థ (గ్లాస్ కర్టెన్ ఎకానమీ) అని పేదరికాన్ని ఉద్దేశించి పేర్కొన్నాడు.
కోఫీ అన్నన్: తీవ్ర పేదరికం, అసమానతలు, వివక్ష ఉన్నంత కాలం ప్రపంచంలో నిజమైన శాంతి, సౌఖ్యం వర్థిల్లవు అని పేర్కొన్నాడు.
రగ్నార్ నర్క్స్: పేదరికం ఒక విషవలయం వంటిది అని పేర్కొన్నాడు. పేదరికానికి కారణం పేదరికమే అని అన్నాడు.
భారత్లో పేదరికాన్ని లెక్కించే అధికారిక సంస్థ- నేషనల్ శాంపిల్ సర్వే ఆఫీస్ (ఎన్ఎస్ఎస్వో-జాతీయ నమూనాల సర్వే సంస్థ). ఎన్ఎస్ఎస్వో ఏర్పాటు- 1950
ఎన్ఎస్ఎస్వో ప్రధాన కార్యాలయం- న్యూఢిల్లీ
ఎన్ఎస్ఎస్వో పేదరికాన్ని ప్రతి ఐదేండ్లకోసారి లెక్కిస్తుంది.
ఎన్ఎస్ఎస్వో నిరుద్యోగాన్ని లెక్కించిన తర్వాత వచ్చిన విలువ వాస్తవమా/కాదా అని ధృవీకరించే అధికారిక సంస్థ- ప్రణాళికా సంఘం (2014 వరకు). 2015, జనవరి 1 నుంచి దీనిని నీతి ఆయోగ్ ధృవీకరిస్తుంది.
ఎన్ఎస్ఎస్వో ప్రకారం పేదరికం అంటే ఆహారంతో పాటు 5 ఆహారేతర అంశాలను పేదరికంగా పేర్కొంది.
ఆహారేతర అంశాలు
1) వస్ర్తాలు 2) గృహవసతి
3) పాదరక్షలు
4) విద్య, వ్యవస్థాపక ఖర్చులు
5) మన్నిక కలిగిన వస్తువులు
ఎన్ఎస్ఎస్వో ప్రకారం పేదరికం-రకాలు
1) నిరపేక్ష పేదరికం 2) సాపేక్ష పేదరికం
నిరపేక్ష పేదరికం (అబ్సల్యూట్ పావర్టీ)
దీనికి గల మరొక పేరు ‘సాధారణ పేదరికం’. కనీస అవసరాలు కూడా తీరని స్థితిని, కనీస వినియోగాన్ని కూడా పొందలేని స్థితిని ‘నిరపేక్ష పేదరికం’ అంటారు. ఉదా: ఆహార పదార్థాలు- పాలు, పప్పులు, ధాన్యం.
అభివృద్ధి చెందుతున్న దేశాల్లో ఇలాంటి పేదరికం అధికంగా కనిపిస్తుంది.
దీనిని హెచ్సీఆర్ (హెడ్ కౌంట్ రేషియో-తలల లెక్కింపు నిష్పత్తి ఆధారంగా) కొలుస్తారు. ఉదా: దీనిని భారత్, పాకిస్థాన్, అఫ్గానిస్థాన్ దేశాల్లో వాడతారు.
సాపేక్ష పేదరికం (రిలేటివ్ పావర్టీ)
కనీస అవసరాలు తీరినప్పటికీ అధిక ఆదాయం కలిగిన వారితో తక్కువ ఆదాయం ఉన్న ప్రజలను పోల్చి చెప్పడాన్నే ‘సాపేక్ష పేదరికం’ అంటారు.
సమాజంలో పైనున్న 5-10 శాతం ఆదాయం వర్గాల వారిని, కింద ఉన్న 5-10 శాతం గల ఆదాయ వర్గాల వారికి మధ్యగల వ్యత్యాసాన్ని పోల్చి చెప్పేదానినే ‘సాపేక్ష పేదరికం’ అంటారు.
అభివృద్ధి చెందిన దేశాల్లో ఇలాంటి పేదరికం అధికంగా కనిపిస్తుంది. ఉదా: అమెరికా, బ్రిటన్
దీనిని లారెంజ్ వక్రరేఖ ద్వారా కొలుస్తారు.
జీవన ప్రమాణ స్థాయిని (పర్ క్యాపిటా ఇన్కం-తలసరి ఆదాయం) చెప్పే పేదరికమే సాపేక్ష పేదరికం.
ఈ పేదరికాన్ని ‘అసమానతల పేదరికం’ అని కూడా పిలుస్తారు. దేశంలో అందరూ ఆదాయ సమానత్వాన్ని ఎప్పుడు సాధిస్తారో అప్పుడే ఈ పేదరికం అదృశ్యం అవుతుంది.
పేదరిక రేఖ/దారిద్య్ర రేఖ (పావర్టీ లైన్)
ఒక వ్యక్తి జీవించడానికి కావాల్సిన కనీస జీవిత అవసరాలను నిర్ణయించి వాటిని పొందేందుకు కనీస వ్యయాన్ని నిర్ధారిస్తారు. నిర్ణయించిన ఈ కనీస వ్యయాన్నే పేదరిక లేదా దారిద్య్ర రేఖ అంటారు.
దారిద్య్ర రేఖ కంటే తక్కువ వ్యయాన్ని చేసినవారిని దారిద్య్ర రేఖ దిగువన ఉన్నవారిని బీపీఎల్ కిందికి తీసుకువస్తారు. అలాగే అంతకంటే ఎక్కువ వ్యయం చేసేవారిని పేదరిక రేఖకు పైకి (ఏపీఎల్) తీసుకువస్తారు.
పేదరిక రేఖను రూపొందించింది దండేకర్, నీలకంఠ్ రథ్. వీరు 1960-61లో ‘పావర్టీ ఇన్ ఇండియా’ అనే గ్రంథంలో పేర్కొన్నారు.
పేదరికాన్ని లెక్కించే పద్ధతులు
1) హెడ్ కౌంట్ రేషియో పద్ధతి (తలల లెక్కింపు పద్ధతి)
2) సేన్ సూచీ (సేన్ ఇండెక్స్) లేదా పావర్టీ ఇండెక్స్ (పేదరిక సూచీ) పద్ధతి
3) పావర్టీ గ్యాప్ ఇండెక్స్ (పేదరిక అంతర లేదా వ్యత్యాస సూచీ)
4) గిని ఇండెక్స్ (గిని సూచీ)
హెడ్ కౌంట్ రేషియో (హెచ్సీఆర్)
దీనిని రూపొందించింది- దండేకర్, నీలకంఠ్ రథ్
ఈ పద్ధతిని ఆధారంగా చేసుకొని వీరు ఒక పేదరిక రేఖను గీసి దాని ఆధారంగా పేదవారి సంఖ్య కనుగొని, వారిని శాతంగా చెప్పడాన్ని ‘పేదరిక రేటు’ అంటారని పేర్కొన్నారు.
పేదరిక రేటు= పేదవారి సంఖ్య/మొత్తం జనాభాX 100
ఈ పద్ధతిని ఉపయోగించి అభివృద్ధి చెందుతున్న దేశాల్లో ఉన్న నిరపేక్ష పేదరికాన్ని అంచనా వేస్తారు. ఉదా: భారత్దేశం, పాకిస్థాన్, బంగ్లాదేశ్, అఫ్గానిస్థాన్.
ప్రపంచవ్యాప్తంగాను, భారత్లో ఈ పద్ధతినే ఉపయోగించి పేదరికాన్ని ఎక్కువగా అంచనా వేస్తున్నారు (అభివృద్ధి చెందుతున్న దేశాల్లో భాగంగా)
పేదరికాన్ని లెక్కించడంలో హెచ్సీఆర్ పద్ధతిని ఉత్తమమైన పద్ధతిగా పేర్కొంటారు.
హెచ్సీఆర్ పద్ధతి పేదరిక శాతాన్ని మాత్రమే గణిస్తుంది. కానీ పేదరికంలో వచ్చే తీవ్రతను మాత్రం గణించదు.
H = Q/n X 100
H = HCR, Q = BPL ప్రజలు, n = దేశ జనాభా
పావర్టీ ఇండెక్స్ లేదా సేన్ ఇండెక్స్
హెచ్సీఆర్ పద్ధతిలో ఉన్న లోపాలను సరిదిద్దే ఉద్దేశంతో ఈ పద్ధతిని రూపొందించింది- ఏకే సేన్ (అమర్త్య కుమార సేన్) లేదా అమర్త్య సేన్
అమర్త్య సేన్ గ్రంథం- చాయిస్ ఆఫ్ టెక్నిక్స్
హెచ్సీఆర్లో ఉన్న ప్రధాన లోపం- పేదరిక తీవ్రతను అంచనావేయకపోవడం
అమర్త్య సేన్ ఈ పద్ధతిని ఆధారంగా చేసుకొని పేదవారి ఆదాయంలో ఉండే అసమానతలను/ వ్యత్యాసాలను ఆధారంగా చేసుకొని పేదరిక తీవ్రతను అంచనావేశాడు.
ఒకవేళ పేదరిక తీవ్రత ఎక్కువగా ఉంటే ప్రభుత్వం సంక్షేమ పథకాలను ప్రవేశపెట్టి పేదరిక తీవ్రతను తగ్గించాలని తన పావర్టీ ఇండియాలో సూచించాడు.
ఈ పద్ధతిని ఆధారంగా చేసుకొని ‘అభివృద్ధి చెందుతున్న దేశాల్లో ఉన్న’ నిరపేక్ష పేదరికాన్ని అంచనా వేశారు.
పావర్టీ గ్యాప్ ఇండెక్స్
ఈ పద్ధతిని వరల్డ్ బ్యాంక్కు చెందిన ఆర్థిక నిపుణులు మార్టిన్ రావాల్లీన్, గౌరవ్ దత్లు రూపొందించారు.
వీరు 1989లో రచించిన గ్రంథం- రీజియనల్ డిస్టారిటీస్ టార్గెటింగ్ అండ్ ది పావర్టీ ఇన్ ఇండియా
గౌరవ్ దత్ రచించిన మరో గ్రంథం- హ్యాజ్ పావర్టీ డిక్లెయిన్డ్ సిన్స్ ఎకనామిక్ రిఫార్మ్స్
జాతీయ పేదరిక విలువను, వివిధ రాష్ర్టాల్లోని సగటు తలసరి నెలవారీ వినియోగ వ్యయానికి మధ్యగల వ్యత్యాసాన్ని బట్టి రాష్ర్టాల్లో పేదరిక సాంద్రతను లెక్కించడానికి ఈ పద్ధతిని ఉపయోగించారు.
పేదరిక తీవ్రతను, పేదల్లోని అంతరాలను/వ్యత్యాసాలను ఈ పద్ధతి తెలుపుతుంది.
గిని ఇండెక్స్ (గిని సూచిక)
దీనిని రూపొందించింది- గిని
దీనిని అభివృద్ధిపర్చింది- లారెంజ్
గిని సూచిక ఆధారంగా లారెంజ్ ఒక వక్రరేఖను గీశాడు. దానినే లారెంజ్ వక్రరేఖ అంటారు.
లారెంజ్ వక్రరేఖ అనేది ‘ఆదాయ వాస్తవ పంపిణీ రేఖ’.
లారెంజ్ వక్రరేఖ ఆదాయ సమవిభజన రేఖ కాదు, ఆదాయ సమపంపిణీ రేఖ కాదు.
1912లో ఇటలీకి చెందిన ప్రొఫెసర్ గిని ఒక గ్రంథాన్ని రచించాడు. అది ‘వేరియబిలిటీ అండ్ మ్యూటబిలిటీ’.
గిని ఆదాయ అసమానతలను లెక్కించడానికి గిని గుణకాన్ని ప్రతిపాదించాడు.
దీనిలో గిని స్కేలు విలువ 0-1 మధ్య ఉంటుంది.
గిని స్కేలు విలువ ప్రజల ఆదాయాలు 0 కి దగ్గరగా ఉంటే ఆదాయ అసమానతలు తక్కువగా ఉన్నట్లు, 1 కి దగ్గరగా ఉంటే ఆదాయ అసమానతలు ఎక్కువ అని అర్థం.
నోట్: 0 గా ఉంటే ఆదాయ అసమానతలు ఉండవని గమనించాలి.
l ఈ సూచిక ఆధారంగా ‘అభివృద్ధి చెందిన దేశాల్లో ఉన్న పేదరికాన్ని అంచనావేస్తారు.
ప్రాక్టీస్ బిట్స్
కనీస అవసరాలు కూడా తీరని స్థితిని ఏమంటారు? 1) నిరపేక్ష పేదరికం 2) సాపేక్ష పేదరికం 1) 1, 2 4) ఏదీకాదు
సాపేక్ష పేదరికం ఏ దేశాల్లో కనిపిస్తుంది? 1) అభివృద్ధి చెందుతున్న 2) వెనుకబడిన 3) అభివృద్ధి చెందిన 4) ఏదీకాదు
భారత్లో పేదరికాన్ని మొట్ట మొదట అనధికారికంగా లెక్కించిన వ్యక్తి? 1) గాడ్గిల్ 2) దాదాభాయ్ నౌరోజీ 3) హషీమ్ 4) దండేకర్
పావర్టీ అండ్ అన్బ్రిటిష్ రూల్ ఇన్ ఇండియా అనే గ్రంథాన్ని రచించినవారు? 1) ఎన్సీ సక్సేనా 2) దండేకర్, రథ్ 3) దాదాభాయ్ నౌరోజీ 4) హషీమ్
‘పావర్టీ ఇన్ ఇండియా’ అనే గ్రంథంలో భాగంగా దండేకర్, రథ్లు పేదరికాన్ని ఏ సంవత్సరంలో లెక్కించారు? 1) 1960-61 2) 1963-64 3) 1970-71 4) 1983-84
అభివృద్ధి చెందిన దేశాల్లో ఉండేది? 1) నిరపేక్ష పేదరికం 2) సాపేక్ష పేదరికం 3) 1, 2 4) ఏదీకాదు
ఎన్ఎస్ఎస్వో ప్రకారం 2011-12లో భారత్లోని పేదరికం రేటు? 1) 29.5 శాతం 2) 21.9 శాతం 3) 21.8 శాతం 4) 22.3 శాతం
రంగరాజన్ కమిటీ సిఫారసుల మేరకు 2011-12లో గల పేదరిక రేటు? 1) 30.3 శాతం 2) 36.3 శాతం 3) 32.4 శాతం 4) 38.4 శాతం
ఎన్ఎస్ఎస్వో ప్రకారం గ్రామీణ ప్రాంతంలో ఎన్ని కేలరీల శక్తినిచ్చే ఆహారాన్ని తీసుకోకపోతే పేదవారిగా పేర్కొంటారు? 1) 2200 2) 2300 3) 2400 4) 2500