నొప్పిని ఎవరూ కోరుకోరు. కాస్తంత నొప్పిగా అనిపించినా విలవిల్లాడిపోతాం. ఆత్మీయులు నొప్పితో బాధపడుతున్నా తల్లడిల్లుతాం. ఇదంతా చూడలేక, ఏ శాస్త్రవేత్తో అసలు నొప్పే కలగని మందును కనిపెట్టాడే అనుకోండి. అంతకంటే దురదృష్టం ఉండదు. ఎందుకంటే నొప్పి… ఓ బాధ మాత్రమే కాదు. అది ఒక సూచన, హెచ్చరిక. నొప్పి లేకపోతే శరీరంలో ఏం జరుగుతోందో తెలిసే అవకాశమే ఉండదు.
చీకటిలో మిగిలిపోవాలని ఎవరికీ ఉండదు. అంధకారంలో అరక్షణం కూడా ఉండలేరు. గాఢనిద్రలో తప్ప నిశీధిని భరించలేరు. అలాగని ఎవరైనా చీకటిని తరిమికొడితే! శాశ్వతమైన వెలుగును తట్టుకోలేం. ఎందుకంటే చీకటి విశ్రాంతికి ఆలవాలం. ఎన్నో జీవజాతులకు చీకటే ఆలంబన.
నొప్పి లేని శరీరం, చీకటి లేని లోకంలాగే… ఆందోళన (anxiety) లేని మనసు కూడా ఊహించడానికి మాత్రమే బాగుంటుంది. అదే లేకపోతే బతుకు స్తబ్ధుగా మారిపోతుంది. ఎందుకంటే ఒత్తిడి ఓ ప్రేరకం. హద్దులు దాటే ఒత్తిడితో జీవితం గాడి తప్పుతుంది. అపజయాల సంగతి అలా ఉంచితే, అనారోగ్యానికి దారి తీస్తుంది. అదే ఒత్తిడిని అదుపులో ఉంచుకోగలిగితే… వెన్నంటి నడిపించే గురువులా మనల్ని తీర్చిదిద్దుతుంది. అందుకే మనకు కావల్సింది, ఆ ఒత్తిడిని అదిమిపెట్టడం కాదు. దాన్ని ఎలా ఉపయోగించుకోవాలో తెలుసుకోవడం. దాన్ని జీవన నైపుణ్యంగా మలుచుకోవడం!
పది వేల సంవత్సరాల నాటి సంగతి. అడవే లోకంగా బతుకుతున్నాడు మనిషి. ఆకులూ, అలములే ఆహారం. చిన్నచిన్న జంతువులను వేటాడుతూ, క్రూరమృగాల నుంచి తప్పించుకుంటూ కాలం గడిపేస్తున్నాడు. గుహే అతడి స్వర్గసీమ. అలాంటి సమయంలో ఓ ఇద్దరు యువకులు వేటకు బయల్దేరారు. ఈదురుగాలి, సన్నగా వర్షం, ఉన్నట్టుండి ఉరుములు… ఎటు చూసినా వాతావరణం భయానకంగా కనిపిస్తోంది. ఇంతలో! ఎదురుగుండా ఓ విషనాగు. పడగ విప్పి బుసలుకొడుతున్నది. దాన్ని అలాగే వదిలేస్తే, గుహలోకి వచ్చేట్టుంది. చంపేద్దామంటే కాటేస్తుందేమో అన్న భయం. ధర్మసంకటమే! కానీ త్వరగా నిర్ణయం తీసుకోవాలి. ఆ నిర్ణయం కోసం శరీరంలోని అణువణువూ సన్నద్ధం అవుతోంది. పరిస్థితిని ఎదుర్కొనేందుకైనా, పారిపోయేందుకైనా (fight or flight) కావల్సిన వాతావరణాన్ని కల్పించుకుంటోంది.
తీరు మారలేదు
గుర్తించడం ఎలా?
మనసు ఆందోళన పడుతున్నప్పుడు మనకు ఇట్టే తెలిసిపోతుంది. కొన్ని శారీరక మార్పులు మనం ఒత్తిడిలో ఉన్న విషయాన్ని గుర్తుచేస్తాయి. కానీ ప్రతిసారీ ఒకే తరహా లక్షణాలు ఉంటాయనీ, మనం వాటిని స్పష్టంగా గుర్తించగలమనీ అనుకోవడానికి వీల్లేదు. అందుకే ఆందోళన వల్ల సంభవించే మరిన్ని పరిణామాలను గమనించే ప్రయత్నం చేయాలి. వాటిలో ముఖ్యమైనవి…
తప్పించుకునే ప్రయత్నం – చేయాల్సిన పనిని, ఎదుర్కోవాల్సిన సవాలునూ తప్పించుకుని దూరంగా తిరుగుతాం. చాలా సందర్భాల్లో దానివల్ల ఉపయోగం ఉండదనీ… మరుసటి రోజు, ఆ సవాలు మరింత క్లిష్టతరం అవుతుందనీ తెలుస్తూనే ఉంటుంది. అయినా, తప్పించుకోవడానికి లేదా వాయిదా వేయడానికి కారణం.. యాంగ్జయిటీ!
అతిగా ఆలోచించడం: ఆలోచన లేకుండా మంచి, చెడులను ఎంచుకోలేం. నిర్ణయం తీసుకోలేం. కొన్ని విషయాల్లో ఇంకాస్త జాగ్రత్తగా ఆలోచించాల్సిందే. కానీ ఒకే విషయంలో ఎడతెగని ఊగిసలాట ఉంటే… అది ఆందోళనకు సూచనగా భావించాలి.
జీర్ణ సమస్యలు: ఆకలి వేయకపోవడం, ఆహారం జీర్ణం కాకపోవడం లాంటి సమస్యలు కూడా చాలాసార్లు ఆందోళనను సూచిస్తాయి.
సహనం కోల్పోవడం: కొంతమంది చిన్నపాటి ఆలస్యాన్ని కూడా ఓర్చుకోలేరు. క్యూలో నిలబడ్డం దగ్గర నుంచీ, బస్సు కోసం ఎదురుచూడ్డం వరకూ… తన చేతిలో లేని పరిస్థితుల్లో కూడా సహనాన్ని కోల్పోతుంటారు. ఆ అసహనం ఆందోళనకు ఒక సూచన.
ఏకాగ్రత లేకపోవడం: నిర్ణయం తీసుకోవాలనుకుంటారు. కానీ ఆలోచనలన్నీ అస్తవ్యస్తంగా పరుగులు తీస్తుంటాయి. సమయానికి ఏదీ గుర్తుకురాదు. వివరాలు స్ఫురించవు. ఆ ఒత్తిడిలో మనం ఏం చేస్తున్నామో కూడా అర్థం కాని అయోమయం. ఏదో ఓ విషయానికి సంబంధించి వ్యాకులతతో ఉన్నామనడానికి సంకేతమిది.
..ఇవే కాదు. ఆందోళన శారీరక సమస్యలకూ కారణం అవుతుంది. ఉదాహరణకు చాలా సందర్భాల్లో నిద్రలేమి, మనసు పొరల్లోని ఆందోళనకు సూచన. యాంగ్జయిటీలో తలనొప్పి సహజమే. చాలామందిలో శ్వాసకు సంబంధించిన ఇబ్బంది తలెత్తుతుంది. గుండెపోటు వచ్చిందా? అన్నంత తీవ్రంగా ఊపిరి పీల్చుకోవడానికి ఇబ్బంది పడుతుంటారు. అలాగే గుండె దడ, కండ్లు బైర్లు కమ్మడం, చేతులు తిమ్మిర్లెక్కడం, అయోమయంలోకి జారిపోవడం, వణుకు, మాటిమాటికీ బాత్రూంకు వెళ్లాల్సి రావడం, కాళ్లు ఆడించడం, పచార్లు చేయడం లాంటి అవస్థలన్నీ అనుభవంలోకి రావచ్చు.
ఆందోళన కలిగినప్పుడు..
ఒక స్థాయికి మించిన ఆందోళన మన శరీరం లేదా మనసు మీద దీర్ఘకాలిక ప్రభావం చూపిస్తూ, రోజువారీ జీవితాన్ని కూడా తలకిందులు చేస్తుంటే తప్పకుండా సైకాలజిస్టులను లేదా థెరపిస్టులను కలవాల్సిందే! కానీ చాలా సందర్భాల్లో దాన్ని నియంత్రించుకునే అవకాశం ఉంటుంది.
శ్వాస మీద అదుపు
మనం ఊపిరి తీసుకునే విధానం మన గుండె, ఊపిరితిత్తుల మీద చాలా ప్రభావం చూపుతుంది. ఆందోళనలో అపసవ్యంగా మారేది ఆ రెండు అవయవాలే. కాబట్టి శ్వాసకు సంబంధించిన చిట్కాల ద్వారా ఆందోళన తగ్గించుకునే ప్రయత్నం చేయవచ్చు. నిదానంగా, పొట్టను తాకేంత నిండుగా ఊపిరి పీల్చుకోవాలి. శ్వాస మీద ధ్యాస కూడా ఆందోళన నుంచి మనసు దృష్టిని మళ్లిస్తుంది. కొన్ని సరళమైన ప్రాణాయామాలు శ్వాస వేగాన్ని తగ్గించి, శరీరాన్ని కుదుటపరుస్తాయి. ప్రాణాయామం చాలా మేలు చేస్తుంది.
ఓ అడుగు వెనక్కి
సమస్యలు మనల్ని ముంచెత్తినప్పుడు ఒత్తిడి పెరుగుతుంది. దాని నుంచి కాస్త విడివడి, దూరంగా నిలబడి పరిశీలించే ప్రయత్నం చేస్తే… కాస్త తేలికగా తోస్తుంది.
3-3-3 చిట్కా
ఒకసారి తలెత్తి చుట్టూ ఉన్న ఓ మూడు వస్తువులను గుర్తించండి, మీకు వినబడే మూడు శబ్దాలను గ్రహించండి, శరీరంలో మూడు భాగాలను కదిల్చే ప్రయత్నం చేయండి. ఇది fight or flight స్పందనల తీవ్రతను తగ్గిస్తుంది.
పంచుకోండి
మనసులో ఉన్న బాధను చెప్పుకోవడానికి మించిన కౌన్సెలింగ్ లేదు. అవతలి వ్యక్తి ఇచ్చే సలహా ఉపయోగపడినా పడకపోయినా… ఆ వ్యక్తి చూపే శ్రద్ధ, అందించే సహానుభూతి చాలా ఊరటనిస్తాయి. అంతేకాదు ఉద్యోగ విరమణ, లైంగిక వేధింపులు లాంటి సమస్యల్లో తెగువతో నిర్ణయం తీసుకునేందుకు కావల్సిన ధైర్యం ఇస్తాయి.
సంగీతం వినండి
ఓ పరిశోధన ప్రకారం యాంగ్జయిటీ డిజార్డర్తో బాధపడేవారి మీద సంగీతం సానుకూలమైన ప్రభావాన్ని చూపిస్తుంది. హృద్యమైన సంగీతం సహజంగానే రక్తపోటు, శ్వాస వేగం మీద ప్రభావం చూపిస్తుంది. ఒత్తిడితో బిగుసుకున్న కండరాలు తెలియకుండానే తేలికపడతాయి. ఈమధ్య ధ్యానంలో కూడా సంగీతాన్ని ఉపయోగించడానికి కారణం ఇదే. సంగీతం విన్నప్పుడు మనకు సంతోషాన్ని కలిగించే ఎండార్ఫిన్, ఆక్సిటోసిన్ లాంటి హార్మోనులు విడుదల అవుతాయని కూడా ఎప్పుడో నిరూపించారు. దీనికోసం శాస్త్రీయ సంగీతమే అవసరం లేదు. ప్రతి మనిషికీ ఇష్టమైన కొన్ని పాటలు ఉంటాయి. వాటిని ఒక ప్లే లిస్టుగా రూపొందించుకుని, ఒత్తిడిలో ఉన్నప్పుడు వినే ప్రయత్నం చేస్తే… ప్రశాంతత పలకరించడం ఖాయం.
నవ్వు నలభై విధాల మేలు
నవ్వుతో వచ్చే ఆరోగ్యపరమైన లాభాలు, విడుదల అయ్యే హార్మోన్ల గురించి ప్రత్యేకించి చెప్పుకోవాల్సిన పని లేదు. అయితే ఆందోళనతో ఉన్నప్పుడు సరదాగా ఉండే ఓ స్నేహితుడి సమక్షం, మనసును తప్పకుండా తేలికపరుస్తుంది. ఓ కామెడీ సన్నివేశం, ఆందోళనను మరపిస్తుంది.
కదలికలు
ఆందోళనతో ఉన్నప్పుడు కండరాల్లో రక్త ప్రసరణ, ప్రాణవాయువు పెరుగుతాయి. పోరాడేందుకు తగిన శక్తిని అందిస్తాయి. దాన్ని అలాగే పట్టి ఉంచితే, చికాకు తప్పదు. చాలామంది ఆందోళనలో ఉన్నప్పుడు పచార్లు చేయడానికి కారణం శరీరంలో చెలరేగే అలజడే! నడక, ఆటలు, వ్యాయామం లాంటి చర్యలతో దాని దుష్ప్రభావాన్ని తగ్గించవచ్చు. ముఖ్యంగా షటిల్ లాంటి ఆటలు ఆడుతున్నప్పుడు… ఆట మీద ధ్యాస తప్పనిసరి. దాంతో మనసులో ఆలోచనల వేగం తగ్గుతుంది.
ఏకాంతవేళ
ఆందోళనగా ఉన్నప్పుడు ఒంటరిగా ఉండాలి అనిపిస్తుంది. ఒంటరితనం భౌతికం, కానీ ఏకాంతం వేరు. ఏకాంతం అంటే మనతో మనం గడిపే ప్రయత్నం చేయడం. మొబైల్, కంప్యూటర్, టీవీ, ఆఫీస్ టేబుల్… ఇలా ఆందోళన పెంచే పరికరాలన్నింటికీ కాసేపు దూరంగా ఉండి, నిశ్చలమైన మనసుతో మన ఆందోళన ఎంతవరకు సమంజసమో ఆలోచించే ప్రయత్నం చేస్తే పరిష్కారమో, సాంత్వనో దొరికి తీరుతాయి.
పరిష్కారమే ముఖ్యం
వీటిలో చాలావరకు, అప్పటికప్పుడు ఆందోళనను తగ్గించే ఉపాయాలు. కొన్ని సందర్భాల్లో ఆందోళన తగ్గితే, మనసు కుదుటపడి… తగిన పరిష్కారం లభిస్తుంది లేదంటే ఆ సవాలును ఎదుర్కొనే సత్తువ వస్తుంది. కానీ, పదే పదే ఒకే సమస్య ఆందోళన కలిగిస్తుంటే లేదా ప్రతి విషయమూ ఆందోళన కలిగిస్తుంటే… దాన్ని దీర్ఘకాలికంగా ఎదుర్కోవాల్సిందే.
తీరు మారాలి
చిన్నప్పటి భయాలో, ప్రస్తుత పరిస్థితులో మన ఆలోచన తీరును ప్రభావితం చేస్తూ ఉండవచ్చు. మనం ఎలా ఆలోచిస్తున్నాం, సమస్యలకు ఎలా స్పందిస్తున్నాం అనే ఎరుక చాలా బలహీనతలను గుర్తుచేస్తుంది. అవి మారితేనే ఆందోళన తగ్గేది.
రాత కావాలి
చాలామంది చిన్నతనంగా భావిస్తారు కానీ, ఎన్నో సందర్భాల్లో మన ఆలోచనలను నేరుగా కాగితం మీద పెట్టడం అన్నది ఓ గొప్ప థెరపీగా పనిచేస్తుంది. మన బలహీనతలను తరచి చూసుకునేందుకు, దానికి పరిష్కారం స్ఫురించేందుకు, ఎప్పటికప్పుడు మార్పును అంచనా వేసుకునేందుకు, ప్రతి ఆందోళన వెనుకా ఒకేలా ఉన్న మూల కారణాన్ని గుర్తించేందుకు… ఇలా రాత వల్ల చాలా ఉపయోగాలే ఉన్నాయి. ఒకవేళ మనం రాసినవి ఎవరైనా చూస్తారేమో అన్న అనుమానం ఉంటే, ఆన్లైన్లో డిజిటల్ డైరీలు అందుబాటులో ఉన్నాయి.
మోహమాటం పోవాలి
చాలా సందర్భాల్లో ‘కాదు, లేదు, కుదరదు….’ లాంటి మాటలు చెప్పలేక, ఏదో ఒక వ్యవహారంలో ఇరుక్కుని చివరికి దాన్ని సంక్లిష్టం చేసుకుంటాం. చిన్నపాటి నిష్టూరంతో పోయే సమస్యను బంధాల మీదకు తెచ్చుకుంటాం. తలకు మించిన భారాన్ని మోయలేక, దించలేక సతమతమవుతుంటాం. అందుకే ఒక విషయాన్ని ఒప్పుకొనే ముందు కాస్త సమయం తీసుకోండి. మనసు కాదు అని, చెబితే దాన్ని నిర్మొహమాటంగా వ్యక్తపరచండి. బిడియం వద్దు, ముడుచుకుపోవద్దు. ఇది మీ జీవితం.
ఎగ్జిట్ స్ట్రాటజీ
ఒక సమస్యకు పరిష్కారం మాత్రమే కాదు, దాన్నుంచి మధ్యలో విరమించుకొనే మార్గం కూడా ఉంటుంది. అలాంటి మార్గాన్ని కూడా దృష్టిలో ఉంచుకుంటే, ఆందోళన తగ్గుతుంది.
తనువు, మనసు ఆరోగ్యంగా
ధ్యానం ఓ తాత్కాలిక ఉపశమనం మాత్రమే కాదు. మన ఆలోచనా విధానం మీదా, స్పందించే తీరు మీదా ప్రభావం చూపిస్తుంది. మెదడుని చురుగ్గా ఉంచుతుంది. ఇది శాస్త్రవేత్తలు చెప్పిన మాటే! అలాగే మంచి ఆహారం తీసుకుంటూ, తగిన వ్యాయామం చేస్తుంటే శరీరం దృఢంగా ఉంటూ ఆందోళన వల్ల కలిగే అలజడిని తట్టుకోగలుగుతుంది. చాలా సందర్భాల్లో B12 విటమిన్ లాంటి పోషకాల లోపాలు, రక్తపోటు లాంటి సమస్యలు నాడీ వ్యవస్థ మీద ప్రభావం చూపిస్తాయి. కాబట్టి ఆరోగ్యం చాలా ముఖ్యం!
ఈట్ ద ఫ్రాగ్
మీ ఎదురుగా ఓ కప్ప ఉంది. దాన్ని తిని తీరాల్సిందే. అలాంటప్పుడు ఎంత కాలయాపన చేసినా ఉపయోగం లేదు కదా! దాన్ని చటుక్కున మింగేస్తే, ప్రశాంతంగా ఉండవచ్చు. అదే ఈట్ ద ఫ్రాగ్ ఉపాయం. కంగారుపెట్టే విషయాన్ని చటుక్కున ముగించేయడం. దాంతో ఆందోళన మాయమైపోతుంది.
ముక్కలుగా
సమస్య ఎదురుగా నిలబడి ఉంది. దాని ఉగ్రరూపం భయపెడుతోంది. చిన్నచిన్న భాగాలుగా దాన్ని ఛేదించడం మొదలుపెడితే… రోజులు గడిచేకొద్దీ సమస్య తీవ్రత తగ్గుతుంది. దాంతోపాటు ఆత్మవిశ్వాసం కూడా మెరుగవుతుంది.
ఆందోళన ఓ జ్వాల. దాంతో చీకటిమార్గంలో దూసుకుపోవచ్చు. క్రూరమృగాల నుంచి తప్పించుకోవచ్చు. వెచ్చని చలిమంట కాచుకోవచ్చు. కానీ అదే జ్వాలను గుండెల్లో దాచుకుంటే మాత్రం, అది నిలువెల్లా మనల్ని దహించివేయడం ఖాయం. ఆందోళన కూడా అంతే! ఎంపిక మన చేతుల్లోనే ఉంది.
కాబట్టి.. నో టెన్షన్! బీ హ్యాపీ!
రకరకాలు
కొన్నిసార్లు ఆందోళన సహజం. వేదిక ఎక్కాల్సి వచ్చినా, అప్పు తీర్చాల్సిన గడువు ముంచుకొస్తున్నా, పరీక్షలు వస్తున్నా… ఒత్తిడి లేకుండా ఉండలేం. కానీ కొన్ని రకాల ఆందోళనలు మన మనసు మీద, శరీరం మీద దీర్ఘకాలిక ప్రభావం చూపుతాయి. రోజువారీ జీవితాన్నీ తలకిందులు చేస్తూ, చిన్నపాటి సంతోషాలను సైతం దూరం చేస్తుంటాయి. అలాంటి పరిస్థితుల్లో మరింత ఎరుకతో ఉండాలి. అవసరమైతే, నిపుణులను సంప్రదించాలి.
జనరలైజ్డ్ యాంగ్జయిటీ డిజార్డర్ (జీఏడీ)
కొంతమంది ప్రతి చిన్న విషయానికి కంగారుపడతారు. రోజువారీ పనులు చేయడానికి కూడా ఒత్తిడికి గురవుతుంటారు. వస్త్రధారణ మీద కూడా శ్రద్ధ లేకుండా దిగాలుగా కనిపిస్తుంటారు. ఇది ఒకరకమైన వ్యక్తిత్వ లోపమే. ఈ సమస్య తల్లిదండ్రుల నుంచి జన్యుపరంగా రావచ్చు. కఠిన వాతావరణంలో పెరగడం వల్ల ఏర్పడి ఉండవచ్చు. కొన్ని రకాల మందుల వల్ల కూడా ఈ పరిస్థితి కలగవచ్చు. దురదృష్టవశాత్తు, ఇది 8-9 ఏండ్ల వయసులోనే మొదలయ్యే అవకాశం ఉంటుంది. ఆరు నెలలకు మించి అకారణమైన ఆందోళన కనిపిస్తూ ఉంటే దాన్ని ‘జనరలైజ్డ్ యాంగ్జయిటీ డిజార్డర్’గా భావించాల్సి ఉంటుంది. వెంటనే చికిత్స తీసుకోవాల్సి ఉంటుంది.
సోషల్ యాంగ్జయిటీ డిజార్డర్ (ఎస్ఏడీ)
చాలామందిలో ఉండేదే ఇది. నలుగురిలో కలిసేటప్పుడు, జనం ఎదురుగా నిలబడినప్పుడు, అపరిచితులతో మాట్లాడాల్సి వచ్చినప్పుడు కలిగే ఆందోళన ఇది. మొహం ఎరుపెక్కడం, మాట తడబడటం, గుండె వేగం పెరగడం లాంటి లక్షణాలన్నీ ఈ సందర్భంగా కనిపిస్తాయి. నలుగురూ తమ గురించి ఏమనుకుంటారో అన్న భయం, వాళ్ల ముందు తాను నవ్వులపాలు అవుతానేమో అన్న అనుమానమే ఈ రుగ్మతకు పెనుభూతం. ఆత్మవిశ్వాసం పెంచుకోవడం, పరిస్థితులకు క్రమంగా అలవాటు పడటం కొంతమేరకు సాయం చేస్తాయి.
అబ్సెసివ్ కంపల్సివ్ డిజార్డర్ (ఓసీడీ)
కడిగిందే కడుగుతూ, తుడిచిందే తుడుస్తూ ఇతరులకు హాస్యాస్పదంగా కనిపించే లక్షణం… నిజానికి ఆందోళనకు చిహ్నం. శుభ్రత, భద్రత లాంటి విషయాల్లో ప్రమాదం ముంచుకు వస్తుందేమో అన్న అనుమానం వెంటాడుతూ ఉంటుంది. జన్యుపరమైన కారణాలు, పెంపకంలో లోపాలతో చాలా సందర్భాల్లో 20 ఏండ్లలోపే సమస్య బయటపడుతూ ఉంటుంది. దీన్ని సరిచేసేందుకు రకరకాల చికిత్సలు అందుబాటులో ఉన్నాయి. వీటితో పాటుగా మనకు ఆత్మీయులైనవారు దూరమైపోతారేమో అన్న ఆందోళనతో వచ్చే ‘సెపరేషన్ యాంగ్జయిటీ డిజార్డర్’, ఏదైనా తీవ్ర సంఘటన తర్వాత కలిగే ‘పోస్ట్ ట్రామాటిక్ స్ట్రెస్’ లాంటి సమస్యలూ ఉంటాయి.
ఫోబియాలు
అరివీర భయంకరుడు బల్లిని చూసి భయపడవచ్చు, రేసుల్లో దూసుకుపోయేవాడు లిఫ్టులో ఎక్కేందుకు కంగారుపడవచ్చు. ఒక వస్తువుకు సంబంధించి కానీ, ఒకానొక పరిస్థితిలో కానీ అసాధారణంగా స్పందించడమే.. ఫోబియా. జన్యుపరంగానో, చిన్నప్పుడు ఏర్పడిన భయాల కారణంగానో, వాటి మీద ఏర్పరుచుకున్న ప్రతికూల భావనల వల్లనో ఫోబియా ఏర్పడుతుంది. ఫోబియాకు కారణమైన పరిస్థితికి నిదానంగా అలవాటు చేయడం ద్వారా, స్పందించే తీరులో మార్పు తీసుకురావడం ద్వారా ఆ ప్రభావాన్ని తగ్గించవచ్చు.