1919 భారత ప్రభుత్వ చట్టం ఆధారంగా మొదటిసారి 1921లో స్పీకర్, డిప్యూటీ స్పీకర్ పదవులు ఏర్పాటు చేశారు.
1921 నుంచి 1947 వరకు స్పీకర్ని, డిప్యూటీ స్పీకర్ను ప్రెసిడెంట్, వైస్ ప్రెసిడెంట్ అని పిలిచేవారు.
1935 భారత ప్రభుత్వ చట్టం ద్వారా ప్రెసిడెంట్, వైస్ ప్రెసిడెంట్ పేర్లను స్పీకర్, డిప్యూటీ స్పీకర్గా మార్చారు. కానీ అమల్లోకి రాలేదు. కారణం 1935 చట్టంలోని సమాఖ్య విధానానికి సంబంధించిన శాసనాలు అమల్లోకి రాకపోవడమే.
1921కి ముందు సెంట్రల్ లెజిస్లేటివ్ కౌన్సిల్కు గవర్నర్ జనరల్ ఆఫ్ ఇండియా అధ్యక్షత వహించేవారు.
1921లో గవర్నర్ జనరల్ ఆఫ్ ఇండియా ద్వారా నియమించబడిన స్పీకర్ సెంట్రల్ లెజిస్లేటివ్ అసెంబ్లీ ప్రెసిడెంట్ సర్ అలెగ్జాండర్ ఫ్రెడరిక్ వైట్. ఇతను 1925 వరకు సెంట్రల్ అసెంబ్లీ ప్రెసిడెంట్గా పనిచేశాడు.
1925లో సెంట్రల్ లెజిస్లేటివ్ అసెంబ్లీ ప్రెసిడెంట్గా ఎన్నుకోబడిన మొదటి భారతీయుడు విఠల్భాయ్ జె.పటేల్.
స్వతంత్ర భారతదేశంలో మొదటి స్పీకర్ గణేష్ వాసుదేవ్ మౌలాంకర్ (1952, మే15 నుంచి 1956 ఫిబ్రవరి 27 వరకు)
జి.వి. మౌలాంకర్ రాజ్యాంగ పరిషత్ స్పీకర్గా 1946 నుంచి 1947 ఆగస్టు వరకు), తాత్కాలిక పార్లమెంట్ స్పీకర్గా (1949 నవంబర్ 26 నుంచి 1952 వరకు) వ్యవహరించారు. స్వతంత్ర భారత్ మొదటి డిప్యూటీ స్పీకర్ అనంతశయనం అయ్యంగార్.
ఎన్నిక
లోక్సభ ఏర్పాటైన వెంటనే వీలైనంత త్వరగా లోక్సభ సభ్యులు తమలో ఒకరిని సభాపతిగాను మరొకరిని ఉపసభాపతిగా ఎన్నుకోవలసి ఉంటుంది. అయితే వీరు లోక్సభ సభ్యులై ఉండాలి. ఎన్నిక తేదీని రాష్ట్రపతి నిర్ణయిస్తారు.
తాత్కాలిక స్పీకర్
Pro-tem అనే లాటిన్ పదానికి అర్థం for the time being
సాధారణ ఎన్నికలు ముగిసిన తర్వాత జరిగే లోక్సభ మొదటి సమావేశానికి స్పీకర్, డిప్యూటీ స్పీకర్ల పదవి ఖాళీగా ఉంటుంది. కాబట్టి ఆ సందర్భంలో అధ్యక్షత వహించడానికి ప్రధాని సూచించిన వ్యక్తిని రాష్ట్రపతి తాత్కాలిక స్పీకర్గా నియమిస్తారు. ప్రమాణ స్వీకారం చేయిస్తారు. సాధారణంగా ఇతను ఇతర సభ్యులందరిలో సీనియర్ అయి ఉంటాడు.
తాత్కాలిక స్పీకర్ ప్రధానంగా కింది 3 విధులు నిర్వహిస్తాడు.
లోక్సభ మొదటి సమావేశానికి అధ్యక్షత వహించడం
పార్లమెంట్ సభ్యులతో ప్రమాణ స్వీకారం చేయించడం
స్పీకర్ ఎన్నికను నిర్వహించడం. స్పీకర్ ఎన్నిక పూర్తయిన తర్వాత ప్రొటెమ్ స్పీకర్ పదవి రద్దవుతుంది అంటే ఇది తాత్కాలిక పదవి. స్పీకర్ అధికారాలు, విధులు
స్పీకర్ అధికారాలు, విధులు
3 విభిన్నమైన ఆధారాల నుంచి కల్పించబడినవి.
ఎ) భారత రాజ్యాంగం
బి) లోక్సభ కార్యకలాపాల నిర్వహణ, ప్రక్రియ నియమాలు
సి) పార్లమెంటరీ కన్వెన్షన్
సభా సమావేశాలు గౌరవ ప్రదంగా నిర్వహించడం
లోక్సభ నియమాలను, పార్లమెంట్ ప్రక్రియలను వ్యాఖ్యానించడంలో సభలో అంతిమ అధికారం కలిగి ఉండటం.
సభలో కోరం లేకపోతే సభను వాయిదా వేయవచ్చు లేదా సస్పెండ్ చేయవచ్చు.
ఒక బిల్లుపై సమానమైన ఓట్లు వచ్చిప్పుడు నిర్ణాయక ఓటు వేస్తాడు.
లోక్సభ, రాజ్యసభల ఉమ్మడి సమావేశానికి అధ్యక్షత వహిస్తాడు.
లోక్సభ సభా నాయకుడు ప్రత్యేకంగా కోరినపుడు లోక్సభ రహస్య సమావేశం ఏర్పాటు చేస్తాడు.
ఒక బిల్లును ఆర్థిక బిల్లా లేదా సాధారణ బిల్లా అని నిర్ణయిస్తారు.
పార్టీ ఫిరాయింపుల చట్టం ఆధారంగా పార్టీ ఫిరాయించిన లోక్సభ సభ్యులను అనర్హులుగా ప్రకటిస్తారు.
వివిధ రాష్ర్టాల శాసనసభ స్పీకర్ల సమావేశానికి అధ్యక్షత వహిస్తాడు.
ఇండియన్ పార్లమెంటరీ గ్రూప్కు ఎక్స్ అఫీషియో చైర్మన్గా వ్యవహరిస్తారు.
స్పీకర్ హోదా
స్పీకర్ లోక్సభ ముఖ్య ప్రతినిధి, లోక్సభ అధిపతి.
ఇతను లోక్సభకు సభాధ్యక్షుడు
ఇతనికి సుప్రీంకోర్టు ప్రధాన న్యాయమూర్తితో సమాన హోదా ఉంటుంది.
లోక్సభ సభ్యుల అధికారాలను, హక్కులను కాపాడతాడు
లోక్సభ వ్యవహారాల్లో అంతిమ నిర్ణయాధికారం ఇతనిదే
స్పీకర్కు గల స్వతంత్ర ప్రతిపత్తి
పదవీకాల భద్రత.
జీతభత్యాలను పార్లమెంట్ నిర్ణయిస్తుంది.
ఇతని పని, నడవడిక లోక్సభలో చర్చించరాదు, విమర్శించరాదు.
ఇతని సభా కార్యకలాపాల నిర్వహణ ఏ కోర్ట్ పరిధిలోకి రాదు.
నిర్ణాయక ఓటును కేవలం టై జరిగినపుడు మాత్రమే ఉపయోగించడం.
ఇతని హోదా భారత సుప్రీంకోర్టు ప్రధాన న్యాయమూర్తితో సమానంగా ఉంటుంది
స్పీకర్ డిప్యూటీ స్పీకర్ పదవులు ఖాళీ ఏర్పడటం, రాజీనామా, తొలగింపు ఆర్టికల్ 94:
స్పీకర్, డిప్యూటీ స్పీకర్లు లోక్సభ సభ్యత్వాన్ని కోల్పోతే, వారు తమ పదవులను వదులుకోవలసి వస్తుంది.
డిప్యూటీ స్పీకర్కు లిఖితపూర్వకంగా తెలియజేయడం ద్వారా స్పీకర్ తన పదవికి రాజీనామా చేయవచ్చు. అదే విధంగా స్పీకర్కు లిఖిత పూర్వకంగా తెలియజేయడం ద్వారా డిప్యూటీ స్పీకర్ తన పదవికి రాజీనామా చేయవచ్చును.
లోక్సభ సభ్యులు 14 రోజులు ముందు నోటీసు ఇచ్చి ఒక తీర్మానం ద్వారా స్పీకర్, డిప్యూటీ స్పీకర్లను వారి పదవుల నుంచి తొలగించవచ్చు. అయితే లోక్సభ మొత్తం సభ్యుల్లో సాధారణ మెజారిటీ ద్వారా ఈ తీర్మానం ఆమోదించాలి.
స్పీకర్ సభకు అధ్యక్షత వహించేటపుడు, డిప్యూటీ స్పీకర్ సాధారణ సభ్యుడిగానే పరిగణించబడతాడు.
స్పీకర్ పదవి ఖాళీ అయినపుడు, విధులకు హాజరు కానపుడు స్పీకర్ విధులను డిప్యూటీ స్పీకర్ నిర్వహిస్తాడు.
ఇటువంటి సందర్భంలో స్పీకర్కి ఉన్న అన్ని అధికారాలు కలిగి ఉంటాడు. రెండు సభలకు ఉమ్మడి సమావేశాన్ని జరిపే అధికారం కలిగి ఉంటాడు.
డిప్యూటి స్పీకర్ ఏదైనా ఒక పార్లమెంట్ కమిటీలో సభ్యునిగా నియమించబడితే అతనే స్వయం చాలకంగా అధ్యక్షుడు అవుతాడు.
లోక్సభ రద్దయిన సందర్భంలో స్పీకర్ తన పదవికి రాజీనామా చేయనవసరం లేదు. తిరిగి లోక్సభ ఏర్పడి, మొదటిసారి సమావేశమయ్యే వరకు స్పీకర్ తన పదవిలో కొనసాగవచ్చు.
సహజంగా అధికార పార్టీకి చెందిన వ్యక్తిని స్పీకర్గా ఎన్నుకోవడం జరుగుతుంది.
డిప్యూటీ స్పీకర్
డిప్యూటీ స్పీకర్ ఎన్నిక స్పీకర్ నిర్ణయిస్తాడు, ఎన్నిక తేదీని కూడా స్పీకర్ నిర్ణయిస్తాడు. అంటే స్పీకర్ ఎన్నిక తర్వాతనే డిప్యూటీ స్పీకర్ ఎన్నిక జరుగుతుంది.
లోక్సభ సభ్యులు తమలో ఒకరిని డిప్యూటీ స్పీకర్గా ఎన్నుకుంటారు.
ఇతను తన రాజీనామాను స్పీకర్కి పంపాలి.
10వ లోక్సభ కాలం వరకు స్పీకర్, డిప్యూటీ స్పీకర్లు ఒకే అధికార పార్టీకి చెందిన వారై ఉండేవారు. కానీ 11వ లోక్సభ కాలం నుంచి స్పీకర్ అధికార పార్టీకి, డిప్యూటీ స్పీకర్ ప్రతిపక్ష పార్టీకి చెంది ఉండాలనే సంప్రదాయం ప్రారంభమైంది.
స్పీకర్గానీ, డిప్యూటీ స్పీకర్గానీ పార్లమెంట్ సభ్యులుగా ప్రమాణ స్వీకారం చేస్తారు. స్పీకర్, డిప్యూటీ స్పీకర్ అనే హోదాతో ప్రమాణ స్వీకారం చేయరు.
స్పీకర్ పదవికి ఖాళీ ఏర్పడితే సభాపతి విధులను డిప్యూటీ స్పీకర్ నిర్వహిస్తారు. డిప్యూటీ స్పీకర్ పదవి ఖాళీగా ఉన్నట్లయితే లోక్సభ సభ్యుల్లో ఒకరిని స్పీకర్ విధులను నిర్వర్తించడానికి రాష్ట్రపతి నియమిస్తారు. ప్యానెల్ స్పీకర్స్
లోక్సభ నియమావళి ప్రకారం లోక్సభ సభ్యుల్లో 10 మందికి ఎక్కువ కాకుండా ప్యానెల్ స్పీకర్లను నియమించే అధికారం లోక్సభ స్పీకర్కు ఉంటుంది. స్పీకర్, డిప్యూటీ స్పీకర్ ఇద్దరూ సభకు హాజరు కాకపోతే వారి విధులను ప్యానెల్ స్పీకర్ నిర్వహిస్తారు.
స్పీకర్, డిప్యూటీ స్పీకర్ పదవులు రెండూ ఒకేసారి ఖాళీ అయినప్పుడు ప్యానెల్ స్పీకర్లు అధ్యక్షత వహించరాదు. ఇటువంటి పరిస్థితుల్లో స్పీకర్, డిప్యూటీ స్పీకర్ పదవులకు వీలైనంత త్వరగా ఎన్నిక నిర్వహించాలి.
ఈ సందర్భంలో సభా సమావేశాలు నిర్వహించడానికి రాష్ట్రపతి సభ్యుల్లో ఒకరిని తాత్కాలిక స్పీకర్గా నియమిస్తారు.
స్పీకర్ లేదా డిప్యూటీ స్పీకర్ని తొలగించే తీర్మానం
స్పీకర్, డిప్యూటీ స్పీకర్లను తొలగించాలంటే 14 రోజుల ముందు కనీసం 50 మంది లోక్సభ సభ్యులు ఒక నోటీసు ఇచ్చి మొత్తం సభ్యుల్లో మెజారిటీతో ఆమోదించాలి.
సభాపతిని తొలగించడానికి ప్రవేశపెట్టిన తీర్మానంపై చర్చ జరిగే సందర్భంలో స్పీకర్, లోక్సభలో ఉన్నప్పటికీ సభా కార్యక్రమాలకు అధ్యక్షత వహించరాదు.
తనను తొలగించడానికి ప్రవేశ పెట్టిన తీర్మానంపై జరిగే చర్చలో స్పీకర్ పాల్గొనవచ్చు. అయితే తొలుత ఓటింగ్ జరిగినప్పుడు ఓటు హక్కును వినియోగించుకోవాలి. తీర్మానానికి అనుకూలంగా, ప్రతికూలంగా సమాన ఓట్లు వచ్చినపుడు టై బ్రేకర్గా ఓటు హక్కును వినియోగించరాదు.
సభాధ్యక్షుల జీతభత్యాలు
ఆర్టికల్ 97 ప్రకారం రాజ్యసభ చైర్మన్, డిప్యూటీ చైర్మన్, లోక్సభ స్పీకర్, డిప్యూటీ స్పీకర్లకు చెల్లించవలసిన జీత భత్యాలపై పార్లమెంట్ ఎప్పటికప్పుడు శాసనం చేయవచ్చు. అప్పటి వరకు రెండో షెడ్యూల్లో సూచించిన వేతనాలను చెల్లించాలి.
పార్లమెంట్లో అనుసరించే ప్రక్రియలు
తీర్మానం
తీర్మానం అంటే పార్లమెంట్ చేసే ఒక నిర్ణయం. ఇది చట్టం కాదు. వీటిని మంత్రులు ప్రతిపాదించవచ్చు. ప్రైవేటు సభ్యులు కూడా ప్రతిపాదించవచ్చు. వీటి ద్వారా సభ వివిధ వివాదాలపై తన అభిప్రాయాన్ని తెలియజేస్తుంది.
మొత్తం తీర్మానాలు 5 రకాలు
ఎ) చర్చా తీర్మానం
బి) సమాపన తీర్మానాలు
సి) సభా హక్కుల ఉల్లంఘన తీర్మానం
డి) నో-డే-ఎట్-నేమ్డ్ తీర్మానం
ఇ) పాయింట్ ఆఫ్ ఆర్డర్ తీర్మానం
రాజ్యసభ చైర్మన్లు
రాజ్యసభ మొదటి చైర్మన్ – సర్వేపల్లి రాధాకృష్ణన్
రాజ్యసభ మొదటి డిప్యూటీ చైర్మన్ కృష్ణమూర్తి రావ్
అతి ఎక్కువ కాలం చైర్మన్గా పనిచేసినది సర్వేపల్లి రాధాకృష్ణన్ (10 సం.లు), హమీద్ అన్సారీ (19 సం.లు)
అతి ఎక్కువ కాలం డిప్యూటీ చైర్మన్గా పనిచేసినది- నజ్మాహెప్తుల్లా (17 సం.లు)
అతి తక్కువ కాలం చైర్మన్గా పనిచేసినది వి.వి.గిరి (2 సం.లు)
అతి తక్కువ కాలం డిప్యూటీ చైర్మన్గా పనిచేసినది- ఎం.ఎ. జాకమ్ (8 నెలలు)
తెలుగు రాష్ర్టాల నుంచి చైర్మన్గా పనిచేసినవారు వెంకయ్యనాయుడు
డిప్యూటీ చైర్మన్గా పనిచేసిన మహిళలు వరుసగా వయొలెట్ ఆల్వా, నజ్మాహెప్తుల్లా , ప్రతిభా పాటిల్