గొప్ప సంగీతజ్ఞుడు, స్వరకర్త, కవి, తత్వవేత్తగా ప్రజలు గుర్తుంచుకొనే కనకదాస, 16వ శతాబ్దపు ప్రఖ్యాత హరిదాసు పురందరదాసు సమకాలికుడు. కన్నడ హరిదాసుల్లో ప్రముఖుడు. కనకదాస అసలు పేరు తిమ్మప్ప. కురుబ (పశుపాలకుల) నిమ్నకులానికి చెందినవాడు. తర్వాత అతన్ని నాయక లేదా యోధుడుగా పైకెత్తే ప్రయత్నం చేశారని అంటారు. ధార్వాడ జిల్లాకి చెందిన బాద గ్రామంలో బిరెగౌడ, బచ్చమ్మ దంపతులకు 1509లో జన్మించాడు. విద్యా వినయ సంపన్నుడు. వేదాలు, సాహిత్యంతో పాటు యుద్ధకళలో సైతం ఆరితేరాడు. తండ్రి తన యుక్త వయస్సులోనే చనిపోవడంతో బాద ప్రాంతానికి, విజయనగర సామ్రాజ్యానికి విధేయుడుగా తిమ్మప్పనే సరదారు (నాయక) అయ్యాడు. బాదలో జరిపించిన తవ్వకాలలో అతనికి బంగారం నిధి దొరికింది. ఆ నిధినంతా పూర్తిగా ప్రజల కోసం వినియోగించాడు. ఆ కారణంగా అతనిని ప్రజలు ‘కనక నాయక’గా పిలుచుకున్నారు.
యుద్ధరంగంలో తీవ్రంగా గాయపడి దైవికంగా బయటపడ్డప్పుడు, తిమ్మప్పకు ఆధ్యాత్మిక మార్గమే శరణ్యం అయింది. అప్పటినుంచి తాను నమ్మిన హరికి దాసుడుగా, ఊరూరా కాలి నడకన తిరుగుతూ భక్తిప్రపత్తులతో గానం చేస్తూ గడిపాడు. శ్రీకృష్ణదేవరాయల గురువైన శ్రీపాదరాయల శిష్యుడు వ్యాసతీర్థుల అనుయాయిగా మారాక, పురందరదాసుతో పాటు హరిదాసై కనకనాయక- కనకదాసగా మారిపోయాడు. తొలిరోజుల్లో అతను బాద ప్రాంతంలోని ఆదికేశవాలయంలోని శ్రీకృష్ణుని ఆరాధించాడు. నాయక రంగం నుండి ఆధ్యాత్మిక రంగంలోకి ప్రవేశించాక బైదగి తాలూకాలోని కగినెలెలో తాను తెచ్చుకున్న శ్రీకృష్ణుని విగ్రహాన్ని ప్రతిష్ఠించి పూజించాడు.
కన్నడ ప్రాంతంలో, వీరశైవం తర్వాత విజయనగర సామ్రాజ్య కాలంలో నిలదొక్కుకున్న ఉద్యమం హరిదాస ఉద్యమం. విష్ణువుని, శ్రీకృష్ణుని హరిగా కీర్తిస్తూ, ప్రచారం చేస్తూ, ఆ హరికి దాసులుగా దేశ సంచారం చేస్తూ జీవితాల్ని గడిపినవారు ఈ హరిదాసులు. అందులో రెండు వర్గాల వారున్నారు. ఒకరు వేదాలు, ఉపనిషత్తుల్ని బోధిస్తూ సాగే వ్యాసకూటులు కాగా, రెండోవారు కన్నడ భాషలో మధ్వాచార్యుల సందేశాల్ని తెలియజేసే దాసకూటులు. హరిదాస ఉద్యమం హరి భక్తిని పెంపొందించే వ్యక్తి కేంద్రిత ఉద్యమంగా మారింది. కులాల పరంగా కొనసాగిన అసమానతల్ని ప్రశ్నించినా సామాజిక మార్పును తీసుకురాలేక పోయింది. ఒక విధంగా ఉన్నత వర్గాల్ని ఆకర్షించినంతగా, నిమ్నవర్గాల్ని ఆకర్షించలేకపోయింది. సమాజంలో మార్పుకంటే, కులం మీద ఆధారపడ్డ సమాజంలో మానవత్వం పెంపొందించటమే ముఖ్యం అని భావించారు. ఒక్క కనకదాస తప్ప హరిదాస ఉద్యమంలో నిమ్నకులాల నుంచి వచ్చినవారు కనపడరు.
వ్యాసతీర్థ ఆహ్వానం మేరకు ఉడిపి వచ్చిన కనకదాస అంటరానివాడు కాకపోయినా నిమ్న కులానికి చెందినవాడు కావటంతో ఉడిపి కృష్ణాలయంలోకి అతన్ని పోనివ్వలేదు. అందుచేత గుడి వెనకనే ఉండి తనకు దైవదర్శనం చేయించమని ఆ గుడిలోని దేవుడు శ్రీకృష్ణుని ప్రార్థించాడు. అతని అభ్యర్థన, ప్రార్థన మేరకు,
ఒక రాత్రి ప్రకంపనలతో, తూర్పు వైపు ఉన్న గుడిలోని మూర్తి, కనకదాస ఉన్న పశ్చిమ భాగం వైపు తిరిగాడని, అతనిని దర్శించుకుందుకు వీలుగా ప్రకంపనలతో వెనకగోడ విరిగిందని కథనం. ఇప్పటికీ ఉడిపిలోని శ్రీకృష్ణుని మూర్తి అదే ప్రకారం అక్కడ ఉంది. దేవుడు భక్తికి మాత్రమే కదిలిపోతాడని, అంతస్తుకో లేదా వర్గానికో లేదా కులానికో ఎంత మాత్రమూ కాదని, భక్తులకు ఒక సందేశంలా కనకదాస ఉదంతం తెలియజేస్తుంది.
కనకదాస గుడి వెనకన ఉండి ప్రార్థనలు చేసిన స్థలంలో అతని పేర కనకన మందిరం అతని విగ్రహంతో నిర్మించారు. ఆ మందిరానికి ముందు, ముఖ్య గుడిలోని శ్రీకృష్ణ మూర్తిని దర్శించుకునేందుకు వీలుగా గుడి వెనకభాగంలో విరిగినచోట, లోహ పట్టిక రంధ్రాలతో ఒక కిటికీని నిర్మించారు. ఆ చిన్న కిటికీని ‘కనకన కిండి’ గా పిలుస్తారు. గుడులన్నింటా వాస్తుశాస్త్రం ప్రకారం తూర్పు వైపు నుంచి మూర్తిని చూసే ఆచారం ఉన్నా, కనకదాస మూలాన ఒక్క ఉడిపిలోనే పశ్చిమం వైపు నుంచి మూర్తిని దర్శించుకుంటారు.
హరిదాస ఉద్యమం హరి భక్తిని పెంపొందించే వ్యక్తి కేంద్రిత ఉద్యమంగా మారింది. కులాలపరంగా కొనసాగిన అసమానతల్ని ప్రశ్నించినా సామాజిక మార్పును తీసుకురాలేక పోయింది. ఒక విధంగా ఉన్నత వర్గాల్నిఆకర్షించినంతగా, నిమ్నవర్గాల్ని ఆకర్షించలేకపోయింది. సమాజంలో మార్పుకంటే, కులం మీద ఆధారపడ్డ సమాజంలో మానవత్వం పెంపొందించటమే ముఖ్యం అని భావించారు. ఒక్క కనకదాస తప్ప హరిదాస ఉద్యమంలో నిమ్నకులాల నుంచి వచ్చినవారు కనపడరు.
తిమ్మప్ప నాయకగా ఉన్నప్పటి బాద ప్రాంతంలో జరిపిన తవ్వకాలలో ఆయన నివసించిన భవనం అవశేషాలు దొరికాయి. వాటిని భద్రపరిచి అక్కడ కనకదాస స్మారకచిహ్నంగా తీర్చిదిద్దారు. హరి భక్తిసార, నల చరిత్ర, మోహనతరంగిని, రామధ్యాన చరిత్ర కావ్యాలు రాశాడు. అతని కృతుల్లో ఉపదేశాలతోపాటు సామాజిక విమర్శ సైతం ఉంటుంది. అవి ఇప్పటికీ అంతే ప్రచలితం. 98 ఏండ్లు బతికిన అతని చివరి రోజులు తిరుపతిలోనే గడిపాడు. అతని పుట్టిన రోజు నవంబరు 6న కర్ణాటక ప్రభుత్వం సెలవు రోజుగా పాటిస్తున్నది. ఎన్నో స్వరకల్పనల్లో అతనివి 240 వరకే దొరికాయి. వాటి చివరి చరణం ‘కగినెలె ఆదికేశవ’గా ముగుస్తుంది. సమాజ సంస్కర్తగా, మారుతున్న ప్రపంచానికి అనుగుణంగా నిమ్న కులాలవారిని మార్చే ప్రయత్నం చేశాడు. 1990లో అతని పేరున ఒక తపాలాబిళ్ల విడుదలైంది. కన్నడ చలనచిత్ర రంగంలో అద్వితీయమైన నటుడు రాజకుమార్ కనకదాసగా నటించిన చలనచిత్రం ఎంతో మన్ననలు పొందింది. అతని కవితలు కీర్తనలుగా ఇప్పటికీ అంతే ఆదరంగా పాడుకుంటారు.
కన్నడ ప్రాంతంలో, వీరశైవం తర్వాత విజయనగర సామ్రాజ్య కాలంలో నిలదొక్కుకున్న ఉద్యమం హరిదాస ఉద్యమం. విష్ణువుని, శ్రీకృష్ణుని హరిగా కీర్తిస్తూ, ప్రచారం చేస్తూ, ఆ హరికి దాసులుగా దేశ సంచారం చేస్తూ జీవితాల్ని గడిపినవారు ఈ హరిదాసులు. అందులో రెండు వర్గాలవారున్నారు.
వాటిల్లోవి కొన్ని..
‘నారాయణుని కులమేమిటి?/ శివునిది ఏ కులం/ ఆత్మ కులమేమిటి?/ జీవునిది ఏ కులం/ దేవుడు దీవెనవి నువ్వు/ కులం మాటలెందుకయ్యా పెద్దమనుషులారా కులం పేరుమీద కలహాలొద్దు/ మీ కులం మూలం ఏమిటో మీకు తెలుసా’? అంటూ.. పాడాడు.
‘యోనులు గుండా జన్మించని జీవులు లేవు/ జీవులు తొక్కని భూమిమీద ప్రాంతాలు లేవు/ వండి తినని పదార్థాలు లేవు / రహస్యం బహిర్గతమయాక/ నిమ్నోన్నతాల మధ్య భేదమెక్కడ?/ ఓ మనిషీ, సర్వసాక్షి ఆదికేశవుని ధ్యానించు..’ అంటూ అంతా సమానులేనంటూ చాటాడు.
‘సకల జీవాలకూ / జలమే జీవితం అన్నది తెలియదా నీకు/ జలం కులం ఏమిటో తెలుసా నీకు?/ నీటిబుడగ లాగ ప్రాణఘాతుక శరీరం/ శాశ్వతం కాదు/ ఓ మనిషీ, సర్వసాక్షి ఆదికేశవుని ధ్యానించు..’
‘ఈ దేహం నీది, అంచాత అందులోని ప్రాణం/ మా దైనిక జీవితంలోని విషాదాలు సంతోషాలూ నీవే/ మేము విన్న ఏ తీయని పదం లేదా వేదం లేదా సూత్రం/ వాటిని వినగలిగిన శక్తి నీదే/ ఆకారపు అందాన్ని నిదానించి చూడగలిగిన కన్ను/ చూపు కూడా నీదే..’
‘నువ్వు మాయ సృష్టివా లేక మాయ నీ సృష్టా/ నువ్వు దేహంలో భాగానివా లేక దేహం నీలోని భాగమా..’
‘ఇంటిలోపల ఖాళీనా? లేక ఖాళీ లోపల ఇల్లా?/ లేక ఇల్లు ఖాళీ, రెండూ చూసే కంటిలో ఉన్నాయా?/ కన్ను మనస్సులో ఉందా? లేక మనస్సు కంటిలోపల ఉందా?/ లేక కన్ను మనస్సు రెండూ నీలో ఉన్నాయా?’ అంటూ తత్తబోధ చేశాడు.
తీయదనం పంచదారలో ఉందా? లేక పంచదార తీయదనంలో ఉందా?/ లేక తీయదనం పంచదార రెండూ జిహ్వలోపల ఉన్నాయా?/ జిహ్వ మనస్సులో ఉందా? లేక మనస్సులోపల జిహ్వ ఉందా?/ లేక జిహ్వ మనస్సూ నీలోపల ఉన్నాయా?
సుగంధం పూవులో ఉందా? లేక సుగంధంలో పూవా?/ లేక పూవూ సుగంధం రెండూ ముక్కుపుటాల్లో ఉన్నాయా?/ నేను చెప్పలేను ప్రభువా కగినెలె ఆదికేశవా/ ఓ అసమానమైన వాడా నీలో మాత్రమే అన్నీ ఉన్నాయా?’ అంటూ ఈ జగత్తులోని విషయాల మర్మాన్ని తెలియజెప్పాడు కనకదాస.
–ముకుంద రామారావు, 9908347273